Ricerca Manoscritti

https://dam.iccu.sbn.it/mol_45/containers/e36yPAd/thumbnail
Roma, Biblioteca Casanatense, Manoscritti, Ms.1090

Membranaceo privo di carte di guardia; fascicoli legati; tagliato un foglio tra le cc. 8 e 9; 1201-1300 data desumibile (da ITM, "Cavalleria", p. 129, Ceresi, p. 165; Bethmann: XII (ma cc. 133-34: XIII); Milham: XIV); cc. 134; cartulaz. con num. meccanico nell'angolo inf. esterno di ciascun recto

Identifier
CNMD\0000015951
Dimensions
mm 345 x 242 (c. 4)
Mise en page
Su due colonne
Catch words
Richiami tra fascicoli nel margine inferiore del verso dell'ultima carta
Decoration
Decorato
Initials: Presenza di iniziali semplici
Decorated initials: Presenza di iniziali ornate
Phytomorphic initials: Presenza di iniziali fifomorfe
Note to initials/friezes: Colori opachi ma vari. Numerose iniziali fitomorfiche di fattura non pregiata, ma dal disegno vivace e riempite con colori più intensi (blu, rosso), contornate da linee che si prolungano lungo i margini in morbide volute e palmette. Seg., vd. "Oss."
Binding
Legatura presente
Date: ;
Material of boards : Assi in legno
Material of cover: Coperta in pelle, pelle rossiccia con fermagli di pelle bianca e chiusure di metallo
Metal pieces/Other: fermagli, borchie, una sola borchia superst. delle 11 che ornavano orig. il ms. Piatta con gancetto
History of manuscript
Transcription/description of historical information: Antiche segnature, sulla risguardia anteriore, margine superiore esterno: AR. VI. 5 (sec. XVIII); B.III.1 (accanto, poco sotto, sec. XVIII ex.-XIX in.). Manoscritto vergato da almeno tre mani diverse. Sempre sulla risguardia anteriore, nel margine superiore si legge: "emptus lutetiae 1466 [...]"; a questa nota d'acquisto (dalla quale è stato accuratamente asportato il ritaglio di carta recante un nome), se ne aggiunge un'altra, scritta sotto (nel centro della risg.) probabilmente per mano di G.B. Audiffredi (sec. XVIII): "Emptus anno 1779", quest'ultima attestante l'anno di acquisizione da parte della Biblioteca Casanatense. Nel centro della stessa risguardia compare il sommario del volume ad opera di una mano del secolo successivo, che inizia: "in hoc volumine continentur [...]". A c. 1r nel margine superiore interno un'annotazione coeva riporta il titolo già espresso nella rubrica: "epistula consularis Iulii solini gramatici"; nel margine inferiore una mano recenziore annota: "aliqua opera Ciceronis de rebus naturalibus". Alla c. 134 tracce di una nota abrasa (forse un riferimento all'Ordine dei Templari?). Sulla risguardia posteriore, costituita da frammenti di pergamena, è possibile riconoscere frammenti di recupero da documenti vergati in più scritture diverse e in lingua francese, compare anche una data dorsale: "1663". La legatura, originale ma restaurata, è francese e risale al sec. XIII-XIV. Il Ms. 1090 fa parte di un gruppo di manoscritti di provenienza francese, oggi tutti appartenenti alla Biblioteca Casanatense (Mss. 118, 372, 463, 464, 1077, 1078, 1089, 1090, 1091, 1093), entrati per acquisto tra il 1779 e il 1780 a far parte della biblioteca. La comune provenienza geografica, attestata dagli antichi inventari, e alcune caratteristiche di reciproca somiglianza o possibili rapporti di contiguità cronologica ne hanno fatto supporre l'appartenenza ad un'unica "famiglia". Inoltre una nota presente nel Ms. 1091 suggerisce che questo gruppo possa essere appartenuto alla biblioteca dei Templari di Francia (cfr. "Cavalleria", p. 127): nella nota si legge: "Annus millenus septenus dum numeratur / et trecentus domini qui diis dominatur / Octobris feria sexta qua crux veneratur / Templi militia crucis emula capta ligatur". In altri manoscritti annotazioni analoghe sarebbero state abrase o eliminate mediante il taglio della pergamena (cfr. Ceresi, pp. 151-152). In seguito il gruppo sarebbe passato all'abbazia cistercense della Charité, presso Besançon (cfr. Pinard, n° 13, p. 22). Alcune annotazioni marginali e correzioni coeve.
Old shelfmarks:
AR. _VI. 5 ,
B._III.1 ,
Cod. 1090

Names linked to external description:
Parigi , altra relazione di D.E.
Names in the manuscript or added:
Lutetiae, citato a risg. ant. (città nella quale fu acquistato il ms. nel 1466)

*Cavalieri del *Tempio , possessore



State of preservation and restoration
State of preservation: molto buono, pergamena ruvida e spessa ma ben conservata. Alcune cuciture, fori. Talón tra le cc. 8 e 9. Piuttosto usurata la coperta, strappi e fori causati dall'estrazione delle borchie
Observations
Segue da 19.2: invece occhielli finemente decorati per altre fitomorfiche come la bella "S" di c. 15v, la "R" di c. 32v, la "I" di c. 48r, la "P" di c. 53v, la "N" di c. 68v, le "C" delle cc. 73v e 125v, le "O" di cc.77v e 91v, la "C" e la "A" c. 97v, la "Q" di c. 106r. Le tre iniziali caleidoscopiche presentano un tratteggio a penna nera e rossa che denota una ricerca stilistica, i corpi sono riempiti di colore soltanto raramente, per lo più risparmiati e decorati da sfumature verdi e linee rosse. La struttura di queste iniziali è costituita da figure di animali fantastici dal corpo di uccelli o anguiformi con testa di cane. Colori: rosso, verde, blu, nero. Rubriche e segni di paragrafo (cc. 133-134).
I fermagli della legatura (originale) sono caratterizzati da chiusure metalliche raffiguranti teste di creature fantastiche.
Contents
Author
Names in the manuscript or added:
iulius solinus grammaticus, citato a 1r e rubriche
(tratta dall'indice SBN)

Titles
Titolo presente: Polyhistor Iulii Solini
Titolo identificato: Collectanea rerum memorabilium
Note: Cfr. ed. Th. Mommsen, Berolini, 1895; ma la collazione è stata eseguita su: C. Iulii Solini "Polyhstor", apud seb. Gryphium, Lugduni, 1538 [RM0313 coll.: CC. E VIII 32].

Names in the title:
Polyhstor
Incipit/Explicit
inc. (prologo): Quoniam quidam impatientius potius quam studiosius (1r)
Note: Rubrica del titolo: "Epistola consularis iulii solini grammatici"

expl. (prologo): originem eius quanta valemus persequemur. Vale (1v)
Note: A c. 1r titolo: Item eiusdem ad adventum

inc. (prologo): Solinus advento salutem Cum et aurium clementia et optimarum artium (1r)
Note: A c. 1r titolo: Item eiusdem ad adventum

expl. (prologo): quo eum cui laboris nostri summa dedicamus. Vale (1r)
Note: Rubrica del titolo: "Epistola consularis iulii solini grammatici"

inc. (testo): Sunt qui videri velint rome vocabulum ab evandro (2r)
Note: A c. 1v rubrica: "Prime partis capitula hec sunt"; a c. 2r titolo della prima parte: Polysthoris iulii solini ab ipso editi et recogniti pars prima incipit". A c. 63v rubr. di expl.: "Consularis iulii solini grammatici polystor ab ipso edito [...]"

expl. (testo): ideoque non penitus ad nuncupationem sui congruere insularum qualitatem (63va)
Note: A c. 1v rubrica: "Prime partis capitula hec sunt"; a c. 2r titolo della prima parte: Polysthoris iulii solini ab ipso editi et recogniti pars prima incipit". A c. 63v rubr. di expl.: "Consularis iulii solini grammatici polystor ab ipso edito [...]"

Note to text
Ciascuna della quattro sezioni è preceduta da un indice dei capitoli
Author
Names in the manuscript or added:
Marcus Tullius Cycero, citato a 63v, 68v

Titles
Titolo presente: pro Marco Marcello oratio ad gaium iulium cesarem
Titolo identificato: Pro Marcello
Note: Cfr.: M. Tullio Cicerone, "Orationes. Pro M. Marcello, Pro Q. Ligario, Pro rege Deiotaro", recognovit A. Klotz, Editio altera, Lipsiae, in aedibus B. G. Teubneri, 1933.

Names in the title:
M. Marcellus
Incipit/Explicit
inc. (testo): Diuturni silentii patres conscripti quo eram his temporiibus (63vb)
Note: A c. 68va rubrica: "Incipit pro marco marcello oratio [...] ad gaium iulium cesarem"; a c. 68va, rubrica di explicit.

expl. (testo): non arbitrabar magnus hoc tuo facto cumulus accesserit (68va)
Note: A c. 68va rubrica: "Incipit pro marco marcello oratio [...] ad gaium iulium cesarem"; a c. 68va, rubrica di explicit.

Author
Names in the manuscript or added:
Marcus Tullius Cycero, citato a 63r, 68v

Titles
Titolo presente: pro Q. Ligario
Titolo identificato: Pro Q. Ligario
Note: Cfr. ed. A. Klotz, Lipsiae, in aedibus B. G. Teubneri, 1933.

Incipit/Explicit
inc. (testo): Novum crimen Gai cesar. et ante hunc diem inauditum (68va)
Note: Precedono e seguono il testo le consuete rubriche

expl. (testo): si illi absenti salutem dederis presentibus his te daturum (73vb)
Note: Precedono e seguono il testo le consuete rubriche

Author
Titles
Titolo presente: Pro rege deiotaro
Note: il titolo, come negli altri casi, viene citato nella rubrica del titolo e ripetuto nella rubrica di explicit

Titolo identificato: Pro rege Deiotaro
Note: ed. A. Klotz, Lipsiae, in aedibus B. G. Teubneri, 1933.

Names in the title:
Rex Deiotarus
Incipit/Explicit
inc. (testo): Cum in omnibus causis gravioribus G. cesar initio dicendi (73vb)
expl. (testo): temperantiam virtutem maxima iudico. hec in illo est ab ineunte etate (77vb)
Author
Titles
Titolo presente: De senectute
Note: Anche in questo caso le due rubriche che delimitano il testo ne annunciano il titolo.

Titolo identificato: Cato Maior. De senectute
Note: Cfr.: M. Tullius Cicero, "Cato Maior"-"Laelius", recognovit K. Simbeck, fasc. 47, Leipzig, in aedibus G.B. Teubneri, 1961, ma vd. anche ed. A. Barriera, in "Corpus Paravianum", 41, Torino 1921.

Incipit/Explicit
inc. (testo): O Tite si quid ego adiuto curamve levasse que nunc (77vb)
expl. (testo): Ad quam utinam perveniatis. ut ea que ex me audistis re experti probare possitis (91vb)
Author
Names in the manuscript or added:
anneus seneca, citato a 91vb

Titles
Titolo presente: De grazia nati continentissimi viri qui paulo apostolo misit epistolas. et paulus ei
Note: Cfr. L. Annaei Senecae, "Opera quae supersunt", ed. Fr. Haase, Lipsiae, in aedibus G. B. Teubneri, 1902, pp. 60-65.

Titolo identificato: De moribus
Note: Cfr. L. Annaei Senecae, "Opera quae supersunt", ed. Fr. Haase, Lipsiae, in aedibus G. B. Teubneri, 1902, pp. 60-65.

Names in the title:
Paulus <santo>
Incipit/Explicit
inc. (testo): Omne peccatum actio est. Actio autem omne quod (91vb)
expl. (testo): nunc ingemiscit non socius tue beatitudinis (94rb)
Author
Names in the manuscript or added:
94rb, 97va

Titles
Titolo presente: Seneca. de remediis fortuitorum ad callionem
Note: L. Annaei Senecae, "Opera quae supersunt", ed. Fr. Haase, Lipsiae, in aedibus G. B. Teubneri, 1902, pp. 44-55.

Titolo identificato: De remediis fortuitorum liber ad Gallionem
Note: L. Annaei Senecae, "Opera quae supersunt", ed. Fr. Haase, Lipsiae, in aedibus G. B. Teubneri, 1902, pp. 44-55.

Names in the title:
Gallio
Incipit/Explicit
inc. (testo): Licet cunctorum poetarum carmina gremium nostrum semper illustrent (94rb)
expl. (testo): qui sibi vides autem qua in domo sit ista felicitas (97rb)
Author
Names in the manuscript or added:
cycero, citato a 97va,106ra
(tratta dall'indice SBN)

Titles
Titolo presente: Sinonima artis rethorice
Titolo identificato: Synonima Ciceroni adscripta ad L. Veturium
Note: Cfr. ed. G.L. Mahne, Lugd. Batavorum 1850.

Incipit/Explicit
inc. (prologo): Cicero Lucio veturio suo salutem. Collegi ea que pluribus modis dicentur (97va)
expl. (prologo): Igitur per alfabetum capiamus inicium (97va)
inc. (testo): Abditum. opertum. obscurum. absconditum. obumbratum. obtunsum (97va)
Note: Alla c. 97va le consuete rubriche: "Incipit prologus in sinonimis artis rethorice cyceronis"; "Explicit prologus. Incipiunt sinonima artis rethorice". Alla c. 106ra: ""Expliciunt sinonima artis rethorice ciceronis".

expl. (testo): cavere. subter fugire. operitur. prestolatur. expectat. sustinet (106ra)
Note: Alla c. 97va le consuete rubriche: "Incipit prologus in sinonimis artis rethorice cyceronis"; "Explicit prologus. Incipiunt sinonima artis rethorice". Alla c. 106ra: ""Expliciunt sinonima artis rethorice ciceronis".

Observations
Relativamente a questa sezione si registra l'utilizzo di numerosi capilettera in inchiostro rosso.
L'incipit del testo è stato reperito in "In principio. Incipit index of Latin Texts", release 1999, Brepols. Coincide con quello dei testi conservati nei seguenti manoscritti:
El Escorial: lat.Q.I.11;
Berlin Staatsbibliothek: Diez.B.Sant.150:
Cambridge/UC/: Dd.III.87.
Author
Names in the manuscript or added:
cycero, citato a 125vb

Titles
Titolo presente: Differentie per abecedarium
Titolo identificato: Differentiae sermonum Ciceronis
Note: Cfr. ed. Haase "Grammatici latini" ex recensione Henrici Keil. VIII Suppl. continens "Anecdota Helvetica" ex recensione Hermanni Hageni, XI, Hildeseheim 1961, pp. 275-290.

Incipit/Explicit
inc. (testo): Quid est inter abundat. et superfluit. Abundat unda (106ra)
Note: A c. 106ra, rubrica del titolo: "Incipiunt differentie eiusdem per abecedarium". A c. 125vb rubrica di explicit: "sinunt differentie cyceronis".

expl. (testo): Vesperum item neutrum secunde declinationis est (125vb)
Note: A c. 106ra, rubrica del titolo: "Incipiunt differentie eiusdem per abecedarium". A c. 125vb rubrica di explicit: "sinunt differentie cyceronis".

Observations
Il testo del manoscritto non coincide con quello dell'ed. Haase.
Author
Names in the manuscript or added:
(tratta dall'indice di SBN)
Porphirius, citato a risg. ant., c. 125v (il secondo aggiunto da mano recenziore a penna, con tratto molto sottile)

Other names
Titles
Titolo aggiunto: In predicabilibus
Note: Aggiunto nella risguardia

Titolo identificato: Isagoge Porphyrii. Translatio Boethii
Note: Cfr. L. Minio-Paluello (ed.), "Porphyrii Isagoge. Translatio Boethii", in "Aristoteles latinus I 6-7. Categoriarum Supplementa", [...] edidit L. M.-P., Leiden, E.J. Brill, 1966.

Incipit/Explicit
inc. (testo): Cum sit necessarium Chrisrori, et ad eam quae est apud aristotilem (125vb)
expl. (testo): ad discretionis eorum communitatisque traditionem (132vb)
Titles
Titolo presente: Nomina regionum continentium infra se provintias centum _XIII
Titolo identificato: Notitia provinciarum
Note: Reperito mediante l'uso della banca dati : "In Principio", l'opera è contenuta nel ms. 208 di Berna, Bürgerbibliothek, c. 160va.

Incipit/Explicit
inc. (testo): Italia. Gallia. Affrica. Hispania. Illiricus. Trachia (133ra)
expl. (testo): Civitas celemensium. Civitas III siciensium id est ventio (134rb)
Unpublished
Biblioteca Casanatense, "Inventario Topografico dei Manoscritti" (ITM), I, p. 80.
Printed
Ludwig Bethmann, "Nachrichten ueber die von ihm fuer die 'Monumenta Germaniae historica' benutzten Sammlungen von Handschriften und Urkunden Italiens, aus dem Jahre 1854", in "Archiv der Gesellschaft einer Gasammtausgabe der Quellenschriften deutscher Geschichten des Mittelalters", Hannover 1874, pp. 201-426, a p. 404.
Isabella Ceccopieri, "I Cavalieri del Tempio: una gloria da processare o un processo da glorificare?", in "Cavalleria e ordini cavallereschi in Casanatense", Roma, Biblioteca Casanatense-Palombi, 1995, pp. 119-130, alle pp. 121, 127, 129.
Maddalena Ceresi, "Manoscritti dei Templari conservati nella Biblioteca Casanatense [...]", in "Bollettino dell'Istituto di Patologia del LIbro", XXVII 1968 3-4 pp. 151-179, alle pp. 165-167.
Mary Ella Milham, "A handlistof the manuscripts of C. Julius Solinus", in "Scriptorium", 37 1983, n° 1 pp. 126-129, a p. 128.
Guillaume Pinard, "Catalogue des des Manuscrits de l'Abbaye cistercienne de la Charité au Diocèse de la Basançon", ed M. Gutier, in "Bibliothèque de l'Ecole de Chartres", n° 42 1881, pp. 19-29, n° 21.
Sources
M.T. Cicerone, "Cato Maior de senectute", a cura di A. Barriera, in "Corpus Paravianum", 41, Torino, in Aedibus Bapt. Paraviae et Sociorum, 1921. M. Tullio Cicerone, "Orationes Pro M. Marcello, Pro Q. Ligario, Pro rege Deiotaro", recognovit A. Klotz, Editio altera, Lipsiae, in aedibus B. G. Teubneri, 1933. M. Tullius Cicero, "Cato Maior"-"Laelius", recognovit K. Simbeck, fasc. 47, Leipzig, in aedibus G.B. Teubneri, 1961. H. Haase (ed.), in "Grammatici latini" ex recensione Henrici Keil. VIII Suppl. continens "Anecdota Helvetica" ex recensione Hermanni Hageni, XI, Hildeseheim 1961. "In principio. Incipit index of Latin Texts", Turnhout-Institut de recherche et d'histoire des textes, C.N.R.S.- Hill monastic manuscript library, Collegeville, Brepols, 1999. Porphyrii "Isagoge. Translatio Boethii", ed. L. Minio-Paluello, in "Aristoteles latinus I 6-7. Categoriarum Supplementa", [...] edidit L. M.-P., Leiden, E.J. Brill, 1966, pp. 1-31. L. Annaei Senecae, "Opera quae supersunt", ed. Fr. Haase, Lipsiae, in aedibus G. B. Teubneri, 1902. C. Iulii Solini "Polyhstor", apud seb. Gryphium, Lugduni, 1538.
Digital version
Author of description
Progetto CAMBIT
Ultima modifica = last modification
Valentina Cannizzo
Type
Recupero (scheda redatta da Valentina Cannizzo)
Date of creation
24/07/2008
Last modification
19/09/2012
CNMS
CNMS\0000015216
Libraries Details
Biblioteca Casanatense - Roma