Ricerca Manoscritti

Mantova, Biblioteca comunale Teresiana, Manoscritti, 422 (D.II.16)

Misto; fascicoli legati; 1451-1500 data stimata; cc. I + 426;

Identifier
CNMD\0000275747
Dimensions
mm 244 x 153
Decoration
Decorato
Binding
Legatura presente
Date: 1701-1800;
History of manuscript
Date of entry in library: 1797
Transcription/description of historical information: Timbro ovale a inchiostro nero della I.R. Biblioteca di Mantova a c. 1r n.n. Legatura settecentesca in cuoio borchiato e ganci, tipica dei codd. polironiani. Nel tassello, con inchiostro dorato: "PACHOMII COMPILATIO AUTHORITATUM PRO MON(ACIS) IUSTINIS; TRACTATUS DE VIRTUTE ET VITIIS; DE [VERA] RELIG(IONE); DE POENITENTIA, DE DIVINIS IUDICIIS. DIVI AUGUSTINI, DE VERA INNOCE(NTIA); SENECA, DE .IV. VIRT(UTIBUS) IND. HAB. PAG. ET [...]".
Old shelfmarks:
35 (c. 233v della catalogazione sei-settecentesca),
Ms. n. 79 (c. Ir della catalogazione di A. Visconti)

Names linked to external description:
State of preservation and restoration
State of preservation: discreto
Observations
Il ms. è composto di due unità codicologiche, distinte in origine, e provviste di due diverse numerazioni. A: cart + [cc. 1-4 n.n.] + ff. 1-188 (di cui 181-188 cart.); B: ff. 1-234 (di cui 140-141, 147-234 cart. e di cui le cc. 231v-234 bb., con c. 234, b., incollata alla legatura); numerate in cifre arabe, in inchiostro nero, in alto a dx, da mani diverse ascrivibili entrambe alla II metà del sec. XV (certamente anteriori al 1490). Fascicol. A: 1 bifolio (cc. 1-4 n.n.) + 18 quinterni (a partire dal 13^ quinterno, cc.132, 134, 137, 139 la successione interna al fasc. vede la 2^, la 4^ , la 7^ e la 9^ cart.; il restante membr.) + quaterno (cc. 181-188 cart.) provvisti di parole di richiamo; B: 7 quinterni + 1 otternio + 5 sesterni + 1 setternio + 5 sesterni + 1 setternio finale (gli ultimi 7 cart.) provvisti di parole di richiamo. Scrittura a due coll. con numero di righe variabile; rigatura a penna.
Grafia di ambito umanistico corsivo, tranne ff. 1-37° della II unità codicologica in grafia semigotica, vicina a moduli librari, di diverse mani. (Gregorio da Genova scrive ff. 70v; 167r, A, l. 21-170v; ;178-180; 184v-188r (I unità codicologica); 37rB, l. 21-40v; 198v; 221r (II unità). Filigrana: nelle cc. [1-4 n.n.] e 147 e sgg. (es. f. 175) raffigurante un monte sormontato da un drago simile a Briquet 2719, 2720 (rinvenuta a Mantova, Modena, Ferrara attorno al 1480). Rubriche e iniziali in rosso. Segni paragrafali in rosso in corrispondenza dei capilettera. Note a marg. o al testo di mano di Gregorio da Genova nei ff. 5r; 7r; 37r; 70r; 75; 91r; 107v; 108v; 114; 116r; 143v nella I unità codicologica; ff. 3r; 10v; 45v; 52v; 61r; 208v nella II unità codicologica e di altre mani coeve. Da segnalare la nota in basso, a f. 117r A (I unità codicologica): “De diversis tentationibus et flagellis et correctionibus Domini, vide multa preclara in Collacione Theodori .C. .Xj.° et est in ordine sexta”. Esemplare digitalizzato
Contents
Titles
Titolo presente: Incipit libellus collectus ex nonnullis libris et dictis sanctorum ut patet in libro. Breve Prologum vero dicti libri vide infra in prima carta. De statibus mundi. Hic describitur numerus annorum ab horigine mundi usque ad adventum Christi et distinguitur per etates prout ponit in Historia Scolastica. (c. [1r n.n])
Incipit/Explicit
inc. (testo): Prima ętas fuit ab Adam usque ad Noe. Secunda a Noe usque ad Abraam (c. [1rA])
expl. (testo): tertio anno ab urbe condita: 752 (c. [1rB])
Author
Titles
Titolo identificato: Sermo in Conversione Sancti Pauli, contra malos clericos
Incipit/Explicit
inc. (testo): Agnosite dilectissimi et expavesite consortia eorum qui salutem impediente animarum (c. [4vB])
expl. (testo): in occasione turpis lucri et questum extimant pietatem (c. [4vB])
Note to text
Extractum
Titles
Titolo presente: Plurimarum illustrium auctoritatum compillatio pro monachis Iustianis a venerando patre nostro Pachomio commode et laboriosissime aedita. (f. 1r)
Incipit/Explicit
inc. (prefazione): Cogitanti mihi immenso oneri inesse viro varia scripturarum posse volumina evolveri ut posteris non mediocri adiuvamento, nonnullos flosculos annotatione dignos ex codicibus sanctorum autenticis selegi (f. 1r)
expl. (prefazione): ut patet in tabula infrascripta in cuius principio posui de vertutibus theologicis et cardinalibus breviter et compendiose quantum potui; consequenter de vitiis capitalibus per tractatus et capitula ut supra (f. 1r)
inc. (testo): De abnegazione sui ipsius. Abnegatio sui et cetera. Qui vult venire post me abneget semetipsum […] Basilius: Abnegatio sui ipsius est totalis peccato rum oblivio et recessus a propriis voluptatibus (f. 1r)
expl. (testo): stultus est enim qui in eo quod primum se extimat ut bona que viderit discere contempnat (f. 117rA)
Author
Titles
Titolo presente: Tractatus brevis de tentationibus (f. 117rA)
Titolo identificato: Speculi religiosorum liber tertius
Incipit/Explicit
inc. (testo): Circa tentationes primo respondetur quod demones impugnent homines; secundo quod tenetur inimicis Dei sint utiles (f. 117rA)
expl. (testo): et quidquid in presentibus alimentis necessarium est hoc unius diei victus appellatur (f. 120vB)
Titles
Titolo presente: Tractatus brevis de Timore (f. 120vA)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Qui timet Deum facit bonum et cetera. Eccl. .15. Timor Domini sic diffinitur (f. 120vA)
expl. (testo): discipline finis, sed per illam pervenitur ad finem virtutum (f. 124rA)
Titles
Titolo presente: De verbis Salomonis et de libro Ecclesiastico (f. 124rA)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Cum dispositione initur bellum et erit salus ubi multa consilia (f. 124rA)
expl. (testo): insaciabilis superbie sine timore Christi Domini (f. 143rA)
Author
Titles
Titolo presente: De finali iuditio (f. 143vA)
Titolo identificato: Vita Christi
Incipit/Explicit
inc. (testo): Finale itaque iuditium quidam sunt antecedentia in pena purgatorii ecclesie suffragia (f. 143vA)
expl. (testo): iucunditatis visionis intellectualis addatur delectatio visionis sensibilis (f. 150rA)
Author
Titles
Titolo presente: De pena infernali et gloria celesti (f. 150rA)
Note: Ex libro vita Christi, tertia parte, cap. 88

Titolo identificato: Vita Christi
Incipit/Explicit
inc. (testo): Finale vero iuditium sequuntur pena inferni et gloria celi. De pena infernali est sciendum quod in damnatis sit diversitas (f. 150rA)
expl. (testo): ruina cuiuslibet chori debet per electos nomine reparari (f. 155rB)
Author
Titles
Titolo presente: Notabiliora ex dictis sanctorum patrum. De perfectione monachorum et cetera. Yhesus Maria. (f. 155rB)
Titolo identificato: Diadema monachorum
Note: LXXXI-LXXXV

Incipit/Explicit
inc. (testo): Interrogavit quidam fratrem abbatem Antonium dicens: “Quid custodiens placebo Deo” et respondens dixit (f. 155rB)
expl. (testo): et illic steti usque modo et nunc dimissus sum. Finis Deo gratias (f. 167vB)
Author
Titles
Titolo presente: De Nativitate Domini [Sermo] (f. 167rA)
Titolo identificato: Legenda Aurea
Note: cap. VI

Incipit/Explicit
inc. (testo): Nativitas Domini nostri Yhesu Christi secundum carnem ut quidam aiunt completis ab Adam .5228. annis (f. 167rA)
Author
Titles
Titolo presente: De Circuncisione Domini (f. 169vB)
Titolo identificato: Legenda Aurea
Incipit/Explicit
expl. (testo): preciosa hec clara (f. 185v)
Note to text
prosegue con richiamo a ff. 184v-185v
Titles
Titolo identificato: De decem plagis Egipti, carmen
Incipit/Explicit
inc. (testo): Prima rubens unda; ranarum plaga secunda (c. [1rB])
expl. (testo): primam necat ultima prolem (c. [1rB])
Titles
Titolo presente: De quatuor novissimis (f. 171r)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Ex libro quatuor novissimorum Augustinus in libro suarum meditationum. Plus vitanda est sola peccati fetidas feditas [sic] quamquam quelibet immanitas tormentorum (f. 171r)
expl. (testo): ed de creatore concipitur quod utique fiet cum ostendet tibi faciem suam. Amen. Explicit liber Quatuor Novissimorum (f. 177vA)
Author
Titles
Titolo presente: De adventu Domini (f. 178r)
Titolo identificato: Legenda Aurea
Incipit/Explicit
inc. (testo): Adventus Domini celebratur per .IIII.or septimanas (f. 178r)
expl. (testo): nos fortiter accusantes (f. 180v)
Titles
Titolo presente: De quinque litteris Jesus quid significent. (f. 185vB)
Incipit/Explicit
inc. (testo): In hoc nomine Jesus sunt quinque lettera que possunt esse principium sive initia istarum dictionum vide licet iucunditas merentium, ternitas viventium, sanitas languentium (f. 185vB)
expl. (testo): Cum apparuerit similes ei erimus; Ysaie .26. bollatur impius ne videat gloriam Dei (f. 186rB)
Note to text
Cfr. Bonaventura, De Christi humanitate
Author
Titles
Titolo presente: De Epiphania Domini (f. 186rB)
Titolo identificato: Legenda Aurea
Observations
non sempre rispecchia fedelmente il testo
Incipit/Explicit
inc. (testo): Cum devotissimum summum in rebus bonum iusticiam colere et unicuique iura servare et in subiectis non sinere quod potestatis est (f. 188rB)
expl. (testo): non solum cristiani nomen amittetur sed antichristus meretur (f. 188rB)
Titles
Titolo presente: Tractatus de virtutibus theologicis (f. 1[sic]rA)
Incipit/Explicit
inc. (testo): De fide, spe et caritate dicitur ad Corinthios 13, 5 “Nunc manent fides, spes et caritas, tria hec magna autem horum est caritas. His scientia et prophetia militant ut dicit ibi glorioso Augustini et in libro De civitate Dei dicit Augustinus quod propter ista tria in animo hedificanda omnium divinorum librorum machinamenta consurgunt. Tria sunt per maxime nobis necessaria scilicet finis bonitatem cognoscere (f. 1[sic]rA)
expl. (testo): comitantes Christi passionibus gaudete ut in revellacione glorie eius gaudeatis exaltantes. M[ateum] 5 Gaudete et exultate q. m. v. copi est in celis (f. 36vA)
Titles
Titolo presente: Tractatus de Iusticia (f. 36v)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Dicto superius de prudentia, temperantia et fortitudine dicendum est de iustitia, de qua hoc modo dicetur. Et notandum quod iustitiaquamquam large fiuntur (?) pro bonitate (f. 36v)
expl. (testo): ubi est iusticia scilicet quod redditur cui redditur et per quod (f. 37rA)
Titles
Titolo presente: De ambicione de qua infra tractatu de superbia a cart. 52. (f. 37rB)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Hic queritur quando ambitio sit peccatum mortale vel veniale. Responditur quod non semper est peccatum mortale (f. 37rB)
expl. (testo): propter quod ambitio semper est petenda (f. 37rB)
Titles
Titolo presente: In capitulo .68.mo prime partis libri intitolati Vita Christi (f. 37rB)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Sunt enim multi et potissime religiosi qui dignitatem se non appetere simulant, sed cum offeruntur manibus et pedibus promptissimi occurrunt (f. 37rB)
expl. (testo): nunc potius penas peccatis exige dignus quod bene perpetuis adducat iudicis ira. (f. 40vB)
Note to text
Cfr. Landulphus de Saxonia, Vita Jesu Christi, I, 68
Titles
Titolo presente: De septem vitiis capitalibus in genere. Capitulum .14 (f. 41r)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Peccatorum mortalium unum est initium, duplex radix, triplex fundamentum, septiforme caput. Unum initium dicimus superbia (f. 41r)
expl. (testo): non volumptatibus addiciendum sed cupiditatibus subtraendum est (f. 109vA)
Note to text
Cfr. Bonaventura, De coruptela peccati, l. 3, cap. 14
Author
Titles
Titolo presente: Super verbo illo “Venit Johannes, non manducans, non bibens" (c. [1rB])
Incipit/Explicit
inc. (testo): [E]cce lingua pessima, quam tamquam gladius ex utraque parte (c. [1rB])
expl. (testo): pueris laudentibus in foro (c. [1vA])
Titles
Titolo presente: Tractatus brevis de invidia (f. 109vB)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Invidia secundum Thomam 2^. 2e(secunda, secunde) quaestio 37 et secundum alios ex suo non est peccatum mortale, quia cum invidia (f. 109vB)
expl. (testo): qui intendit tollere maius bonum scilicet amicitiam (f. 116rB)
Titles
Titolo presente: Tractatus brevis de detractione (f. 116rB)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Detractio est secunda filia invidie. Secundum Gregorium libro .31. Moralium diffinitur autem quod est denigratio aliene fame (f. 116rB)
expl. (testo): non quiescit donec removitur eam sic stultus id est detractor (f. 119vA)
Titles
Titolo presente: Tractatus brevis de ira (f. 119vB)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Ira secundum theologos est peccatum mortalem quia secumdum Cassiodorum ira est motum (f. 119vB)
expl. (testo): multo magis perfide conservando contra infedeles ut .23. q(uaestio) .8. omni et C. hortatum (f. 135vB)
Author
Titles
Titolo presente: De luxuria (f. 135v)
Titolo identificato: De coruptela peccati
Note: l. 3, cap. 28

Incipit/Explicit
inc. (testo): Luxuria ex suo genere est peccatum mortale, quia est contra quod illud (f. 135v)
expl. (testo): stultus complicat manus suas et laborat si ad os duxerit eas (c. 165v)
Titles
Titolo presente: De tribus votis religionis, scilicet obedientia, castitate et paupertate (c. 165v)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Obedientie transgressionem esse mortale ex illo textio .I. Reg. .15. respondit ubi dicitur “Melior est est enim obedientia quamquam mentire" (c. 165v)
expl. (testo): resignandi ad beneplacitum prelati sive superioris (c. 181vB)
Titles
Titolo presente: [Tractatus] de penitentia prout habetur in decretis .33. questio .3. Et primo de penitentia, distinctio prima (c. 182v)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Penitentia quid sit? Respondeo secundum Ambrogium penitentia est mala partis [sic] ita [sic] plangere et plangenda non committere (c. 182v)
expl. (testo): semper plenus iniqui tate, semper sine caritate, torquebatur sine fine. Explicit tractatus scilicet de penitentia (c. 198vA)
Author
Titles
Titolo identificato: De quatuor virtutibus
Incipit/Explicit
inc. (testo): Quatuor virtutum species multorum sapientum sententiis diffinite sunt (c. 199r)
expl. (testo): ergo bone non sunt (c. 208rB)
Author
Titles
Titolo presente: De vera innocentia secundum Sententias Prosperi (c. 208v)
Titolo identificato: Liber Sententiarum
Note to text
testo mutilo in fine
Author
Titles
Titolo presente: De praedestinatione (c. 221rA)
Note to text
excerpta ex diversis auctoribus
Titles
Titolo presente: De diviniis iuditiis in generali (c. 221v)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Gregorius in Moralibus, libro .16. Deus cogitat cum sit opus, sic omnibus intendit ut singulis adsit, nam si quosdam peccatores deserit eis (c. 221v)
expl. (testo): nunc autem iuditium non damnationis sed discretionis, unde scriptum est: “Iudica me Deus et discerne animam meam" (c. 226vA)
Titles
Titolo presente: Excerpta ex Summa b. Thomae Aquinatis (c. 1vA)
Incipit/Explicit
inc. (testo): [U]trum evagatio mentis in oratione vel officio sit peccato. Respondit Sanctus Thomas 2a, 2e, quaestio 83 quod si quis ex proposito (c. [1vA])
expl. (testo): obligatio non cadit, nisi super actum exteriorem (c. [2rA])
Author
Titles
Titolo presente: Homiliae. In omilia [sic]de quiete mentis (c. 227r)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Quid inquam (?) prodest si in habitatione silentium sit (c. 227r)
expl. (testo): non vacates omnes paginas sanctas (c. 230r)
Titles
Titolo presente: De regulis iuris libro sexto (c. 2rA)
Titolo identificato: Regulae iuris in .VI. Decretalium Bonifacii VIII
Incipit/Explicit
inc. (testo): Beneficium ecclesiasticum non potest licite sine institutione canonica retineri (c. [2rA])
Titles
Titolo presente: Ista sunt signa evidentissima finis mundi (c. 3rA)
Incipit/Explicit
inc. (testo): Quando senes erunt sine sensu, iuvenes sine reverentia et disciplina (c. [3rA])
expl. (testo): qui bene consideret hodie reperire (c. [3rA])
Titles
Titolo identificato: Ractema Petri Damiani episcopi
Incipit/Explicit
inc. (testo): Luget, plorat, lamentatur sancta nunc ecclesia (c. [3rA])
Author
Titles
Titolo presente: Libro tertio (c. [3vA])
Titolo identificato: Philosophiae consolatio
Incipit/Explicit
inc. (testo): Omnis mortalium cura quam multiplicium studiorum labor exercet (c. [3vA])
expl. (testo): cum in divina condictionem transire non possit (c. [4rB])
Author
Titles
Titolo identificato: Ad quendam abbatem
Incipit/Explicit
inc. (testo): Vide quomodo te oporteat portare paternam sarcinam si enim sic portas ut me non allevies, sed magis perimas (c. [4vA])
expl. (testo): tua tibi penitentia minuis (c. [4vA])
Printed
Cfr. Catalogo dei manoscritti polironiani III. Biblioteca comunale di Mantova (mss. 226-381) e codici polironiani in altre biblioteche, a cura di Corrado Corradini, Paolo Golinelli e Giuseppa Z. Zanichelli, con la collaborazione di Raffaella Perini, Susanna Polloni e Gaia Sofia Saiani, Bologna, Pàtron, 2018, CCCVII, 198-203.
Project
Catalogazione dei manoscritti della Biblioteca comunale Teresiana di Mantova
Author of description
Anna Balzarini
Ultima modifica = last modification
Anna Balzarini
Type
Recupero
Date of creation
30/10/2018
Last modification
15/03/2019
CNMS
CNMS\0000196234
Libraries Details
Biblioteca comunale Teresiana - Mantova